Психологтің тәуекел топтағы балалармен жұмыс алгоритмі
Қазіргі заманғы білім беру жүйесінде оқушылардың тек білімдік емес, сондай-ақ психологиялық әл-ауқатын қамтамасыз ету де маңызды міндеттердің бірі болып отыр. Әсіресе, тәуекел тобына жататын балалармен жұмыс жасау – мектеп психологі үшін аса жауапты әрі күрделі бағыт. Бұл категорияға түрлі себептер мен әлеуметтік, эмоционалдық немесе мінез-құлықтық қиындықтарға тап болған оқушылар жатады. Олар көбіне қоғамда оқшауланып қалады, білім алу процесінде қиындықтар көреді, өз-өзіне деген сенімсіздік пен мазасыздықты бастан өткереді. Сондықтан психологтің кәсіби әрекеті нақты, жүйелі және жан-жақты болуы тиіс.
Тәуекел тобы дегеніміз кімдер?
Тәуекел тобындағы балалар дегеніміз – психологиялық немесе әлеуметтік қауіп-қатерге ұшырауы мүмкін, қалыпты дамуына белгілі бір сыртқы немесе ішкі факторлар кедергі келтіріп жатқан оқушылар. Олар мыналар болуы мүмкін:
- Ата-ана қамқорлығынсыз қалған немесе толық емес отбасындағы балалар;
- Отбасында психологиялық зорлық-зомбылыққа ұшырайтындар;
- Үнемі агрессия немесе депрессия белгілерін көрсететіндер;
- Үй тапсырмасын орындамайтын, сабаққа қызығушылығы төмен оқушылар;
- Мінез-құлқында девиантты (ауытқыған) ерекшеліктері бар балалар;
- Эмоциялық тұрақсыз, тұйық немесе тым белсенді балалар;
- Көп көшіп-қонған, әлеуметтік ортамен байланысы әлсіз оқушылар;
- Материалдық жағдайы нашар отбасылардан шыққандар.
Осындай балалармен жұмыс істеу – олардың дамуына кедергі келтіретін факторларды анықтап, олардың алдын алу немесе жеңілдетуге бағытталған психологиялық қолдау көрсету болып табылады.
Жұмыс алгоритмі.
Психологтің жұмыс алгоритмі бірнеше кезеңнен тұрады. Әр кезең өз алдына жеке міндеттерді қамтиды және біртұтас жүйе ретінде қарастырылады.
- Диагностикалық кезең
Бұл алғашқы кезеңде психолог тәуекел тобына жататын балаларды анықтап, олардың психологиялық жағдайына талдау жүргізеді. Диагностика келесі тәсілдермен жүзеге асады:
- Бақылау: Бала мінез-құлқы, эмоциясы, басқа балалармен қарым-қатынасы.
- Әңгімелесу: Бала және оның ата-анасымен жеке сөйлесу.
- Сауалнамалар мен тесттер: Психоэмоциялық күйін анықтауға бағытталған.
- Мұғалімдердің пікірін жинау: Сыныптағы үлгерім мен тәртібі бойынша.
Проективтік әдістерді (мысалы, «Жаңбыр астындағы адам», «Жанұя суреті» т.б.) пайдалану арқылы баланың ішкі жан-күйін тереңірек түсінуге болады. Бұл кезеңде психолог басты мәселелер мен баланың қандай көмекке мұқтаж екенін нақтылап алады.
- Индивидуалды жоспарлау
Әр бала қайталанбас тұлға болғандықтан, оның мәселесін шешу де дара жолды талап етеді. Осы кезеңде:
- Бала үшін жеке психокоррекциялық немесе дамыту бағдарламасы құрылады.
- Бағдарламада мақсаттар, жұмыс түрлері, жиілігі мен күтілетін нәтижелер нақты көрсетіледі.
- Егер қажет болса, арнайы мамандармен (логопед, дефектолог, әлеуметтік педагог) бірлесе жұмыс жоспары жасалады.
- Психокоррекциялық жұмыс
Бұл кезеңде тікелей психологиялық көмек көрсету жүзеге асады. Мұнда келесі әдіс-тәсілдер кеңінен қолданылады:
- Арт-терапия: Баланың ішкі сезімін сурет, мүсіндеу арқылы сыртқа шығаруға көмектеседі.
- Ойын терапиясы: Әсіресе бастауыш сынып оқушыларына тиімді. Ойын арқылы баланың мазасыздығы төмендейді, өзіне сенімі артады.
- Релаксация әдістері: Баланың тынығуына, уайымын жеңілдетуге бағытталады.
- Ертегі терапиясы: Эмоциялық жағынан баланың өзімен ұқсастық табуына мүмкіндік береді.
- Тренингтер: Қарым-қатынас, сенімділік, эмоционалдық тұрақтылықты дамыту үшін.
- Жеке кеңес беру: Тұйық немесе ерекше қиындық көріп жүрген балалармен жеке жұмыс жүргізіледі.
- Әлеуметтік ортадағы жұмыс
Баланың ішкі өзгерісімен қатар, оның айналасындағы адамдардың да көзқарасы мен қарым-қатынасы өзгеруі керек. Сондықтан:
- Ата-аналармен жұмыс: Оларға бала психологиясы туралы ақпарат беру, дұрыс қарым-қатынас орнату бойынша кеңестер ұсынылады.
- Мұғалімдермен байланыс: Психолог баланың мектептегі мінез-құлқы жайлы ақпарат алып, мұғалімге нақты нұсқаулар береді.
- Сыныптастармен жұмыс: Қажет болса, тимбилдинг жаттығулары, сенімділік тренингтері өткізіледі.
- Мониторинг және динамикалық бақылау
Психологиялық жұмыстың нәтижелі болуы үшін әр кезеңнен кейін баланың даму динамикасы бақыланып отыруы тиіс:
- Қай салада оң өзгерістер бар?
- Қандай мәселелер әлі де өзекті?
- Алғашқы диагностикамен салыстырғанда қандай айырмашылықтар байқалады?
Бұл кезеңде қажет болса, жұмыс жоспары қайта қаралып, жаңа тәсілдер қосылады.
- Қолдау және нәтижені бекіту
Ең соңғы кезең – балада пайда болған оң өзгерістерді тұрақтандыру. Бұл:
- Балаға өзін-өзі реттеу дағдыларын үйрету;
- Қиын жағдайда кімнен көмек сұрауға болатынын түсіндіру;
- Қайтадан қиындық туындағанда қолдана алатын нақты әдістер беру.
Баланың өзін қауіпсіз, маңызды сезінуі – жұмыстың басты нәтижесі болуы тиіс.Тәуекел тобына жататын балалар – ерекше назар мен сезімтал көзқарасты қажет ететін топ.Олармен жұмыс жасау барысында психологтің жанашырлығы, кәсіби біліктілігі, шыдамдылығы мен жүйелі әрекеті шешуші рөл атқарады. Дұрыс құрылған алгоритм психологке жұмысты жоспарлы түрде ұйымдастыруға көмектеседі және ең бастысы – баланың өмір сүру сапасын жақсартып, қоғамға бейімделуіне қолдау көрсетеді. Бала – болашақ. Ал болашақтың қауіпсіз, тұрақты және үйлесімді дамуы – әрбір тәуекел тобындағы баламен жүргізілген жан-жақты және сапалы жұмыстан басталады.
Әдебиеттер тізімі:
1.Мұқанов, М. М. (2004). Жас және педагогикалық психология. – Алматы: Мектеп.
2.Сәтімбекова, Ж. (2017). Мектеп психологының жұмыс жоспары мен әдістемелері. – Алматы: Дарын.
3.Выготский, Л. С. (1983). Психология развития человека. – Москва: Педагогика.
4.Немов, Р. С. (2005). Психология: Учебник для студентов педвузов. В 3-х т. – Москва: Владос.
5.Абрамова, Г. С. (2001). Практическая психология:Психодиагностика и консультирование. – Москва: Академический проект.
6.Жұмабаева, А. К. (2021). Білім беру ұйымдарындағы тәуекел топтағы балалармен жұмыс жүйесі. – Нұр-Сұлтан: Ұлттық білім академиясы.
Омарбекова Ляззат Диханбаевна,
Алматы қаласы, Алмалы ауданы,
№ 67 ЖББ мектептің педагог-психологі
